چرا شهر سوخته شگفت‌انگیز است؟

ثبت جهانی شهر سوخته با بسیاری از مواریث تاریخی به ثبت رسیده دیگر در ایران از این باب متفاوت و متمایز است که این شهر در طلوع زندگی مشترک 5000 هزار سال پیش بشریت شکل گرفته است، زمانی که نخستین بنیان های هویت فرهنگی تمدنی شکل گرفت و بعدها به نام ایران زمین شناخته شد؛ سرزمینی که حکایت های فراوان حماسه های ملی ایرانیان یعنی شاهنامه با آن در ارتباط مستقیم است.

به همین دلیل ثبت جهانی شهر سوخته یعنی ثبت جهانی شاهنامه، اسطوره های زرتشت، رستم و اسفندیار و پادشاهان کیانی ایران زمین.

شهر سوخته در یک مرحله در جغرافیای فرهنگی جنوب شرق ایران شکل گرفته و در افق طلوع، حیات و غروب خود دریاچه هامون، کوه خواجه و دهانه غلامان را با خود همراه کرده است. یعنی شهر سوخته دارای حوزه فرهنگی است که منشأ و هسته مرکزی این فرهنگ، واحد فرهنگی درون منطقه ای سیستان را شکل داده و هسته مرکزی این فرهنگ به دلیل توسعه تجاری با بین النهرین و دره سند و ایندوس بسرعت از سادگی جوامع اولیه خارج و به مرکزی پیچیده و شهری تبدیل شده است.

به همین دلیل، ثبت جهانی شهر سوخته یعنی ثبت پیشینه شهرنشینی تمدن ایرانیان و در نگاهی جامع تر ثبت جهانی یکی از کهن ترین شهرهای خاورمیانه و جهان باستان.

بسیاری از جاذبه های شگفت انگیز ایران زمین در نگاه اول و برای گردشگران آماتور فقط تلی از خاک و به قولی خرابه هایی بیش نیست. اما چیزی که می تواند این سازه ها را به شگفتی برای همان گردشگران تبدیل کند، آگاهی از پیشینه و اتفاقات و روایاتی است که این سازه ها در دلشان دارد وگرنه برای گردشگران معمولی تپه های سیئلک چیزی جز چند تپه معمولی خاکی نیست و شهر سوخته هم چیزی جز خاکستر و مخروبه ها، اما چرا شهر سوخته آن قدر شگفت انگیز است که جهانیان در پاسداشتش آن را به ثبت می رسانند؟

شهر سوخته کجاست؟

شهر سوخته در ۵۶ کیلومتری زابل در استان سیستان و بلوچستان و در حاشیه جاده زابل ـ زاهدان واقع شده است. این شهر در ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد پایه گذاری شده و مردم این شهر در چهار دوره بین سال های ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ قبل از میلاد در آن سکونت داشته اند. محوطه باستانی شهر سوخته در هزاره دوم و سوم قبل از میلاد، توسط مهاجرانی که از چهار گوشه به آن مهاجرت کرده اند، بنا شده است. سند یا کتیبه ای که نام واقعی و قدیمی این شهر را مشخص کند هنوز به دست نیامده و به دلیل آتش سوزی در دو دوره زمانی بین سال های 3200 تا 2750 قبل از میلاد «شهر سوخته» نامیده می شود. «کلنل بیت» یکی از ماموران نظامی بریتانیا از نخستین کسانی است که در دوره قاجار و پس از بازدید از سیستان به این محوطه اشاره کرده و نخستین کسی است که در خاطراتش این محوطه را شهر سوخته نامیده و آثار باقیمانده از آتش سوزی را دیده است. پس از او «سر اورل ـ اشتین» با بازدید از این محوطه در اوایل سده حاضر، اطلاعات مفیدی درخصوص این محوطه ارائه کرده است. پس از او شهر سوخته از سوی باستان شناسان ایتالیایی به سرپرستی«مارتیسو توزی» از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۷ مورد بررسی و کاوش قرار گرفت.

شهری پیشرفته با ریاست زنان

این شهر از نادرترین شهرهای باستانی است که در آن، زنان عهده دار امور مالی خانواده شان بوده اند. بر مبنای یافته های باستان شناسان شهر سوخته ۱۵۱ هکتار وسعت دارد و بقایای آن نشان می دهد این شهر دارای پنج بخش مسکونی واقع در شمال شرقی شهر سوخته، بخش های مرکزی، منطقه صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان است که به صورت تپه های متوالی و چسبیده به هم واقع شده است. 80 هکتار از شهر سوخته بخش مسکونی بوده است.شهر سوخته مرکز بسیاری از فعالیت های صنعتی و هنری بوده است، در فصل ششم کاوش در شهر سوخته نمونه های جالب و بدیعی از زیورآلات به دست آمد. در جریان حفاری های فصل های گذشته این محوطه مشخص شد که با توجه به صنعتی بودن شهر سوخته و وجود کارگاه های صنعتی ساخت سفال و جواهرات در این منطقه، ساکنان شهر سوخته از درختان موجود در طبیعت محوطه برای سوخت استفاده می کرده اند. در شهر سوخته انواع سفالینه و ظروف سنگی، معرق کاری، پارچه و حصیر یافت شده که معرف وجود چند نوع صنعت، بویژه صنعت پیشرفته پارچه بافی در آنجاست. تاکنون ۱۲ نوع بافت پارچه یکرنگ و چند​رنگ و قلاب ماهیگیری در شهر سوخته به دست آمده و مشخص شده مردم این شهر با استفاده از نیزار باتلاق های اطراف هامون، سبد و حصیر می بافتند و از این نی ها برای درست کردن سقف هم استفاده می کردند. صید ماهی و بافت تورهای ماهیگیری نیز از دیگر مشاغل مردمان شهر سوخته بوده است. شهر سوخته بی شک جزو شهرهای بسیار پیشرفته زمان خود بوده است.

چشم مصنوعی؛ اولین های شهر سوخته

برای نخستین بار در شهر سوخته یک چشم مصنوعی متعلق به 4800 سال پیش کشف شد. این چشم مصنوعی متعلق به زنی بیست و پنج تا سی ساله بوده که در یکی از گور های شهر سوخته مدفون شده بود. چشم مصنوعی یافت شده در چشم چپ او کار گذاشته شده و با وجود گذشت نزدیک به 4500 سال از ساخته شدن آن، هنوز سالم است.جنس این چشم مصنوعی یافت شده هنوز به طور کامل مشخص نشده است، اما به نظر می رسد در ساخت آن از قیر طبیعی مخلوط به نوعی چربی جانوری استفاده شده است. روی این چشم مصنوعی ریزترین مویرگ های داخل چشم توسط مفتول های طلایی به قطر کمتر از0/5 میلی متری طراحی شده است. مردمک این چشم در وسط طراحی شده و تعدادی خطوط موازی که تقریبا یک لوزی را تشکیل می دهند، در پیرامون مردمک دیده می شود.

جراحی مغز در 5000 سال پیش

یکی از شگفت انگیزترین یافته های این شهر، نشانه هایی از کهن ترین جراحی مغز درشهر سوخته است. جمجمه ای از دختر دوازده یا سیزده ساله که در 4800 سال پیش، پزشکان آن دیار برای درمان بیماری هیدروسفالی (جمع شدن مایع درجمجمه) بخشی از استخوان جمجمه او را برداشته و جراحی کردند.

خط کش 5000 ساله

در کاوش های انجام شده در شهر سوخته، خط کشی ساخته شده از چـــــوب آبنوس کشف شد. دکتر سید منصور سید سجادی، سرپرست هیات باستان‏شناسی شهر سوخته درباره این خط کش کشف شده گفت: این خط​کش به طول ده سانتی متر با دقت 0/5 میلی متری و از جنس چوب آبنوس است. کشف خط کش در شهر سوخته زابل نشانگر این است که ساکنان این شهر باستانی دارای پیشرفت های زیادی در زمینه علم ریاضیات بوده اند.

قدیمی ترین تخته نرد جهان

از گور باستانی موسوم به شماره 761 کهن ترین تخته نرد جهان همراه 60 مهره آن در شهر سوخته پیدا شد. این تخته نرد بسیار قدیمی تر از نمونه ای است که در گورستان سلطنتی «اور» در بین النهرین پیدا شده بود.

نخستین انیمیشن جهان

باستان شناسان هنگام کاوش در گوری پنج هزارساله جامی را پیدا کردند که نقش یک بز همراه با یک درخت روی آن دیده می شود. آنها پس از بررسی این شیء دریافتند نقش موجود بر آن برخلاف دیگر آثار به دست آمده از محوطه های تاریخی شهر سوخته، تکراری هدفمند دارد، به گونه ای که حرکت بز به سوی درخت را نشان می دهد. هنرمندی که جام سفالین را بوم نقاشی خود قرار داده، توانسته است در پنج حرکت، بزی را طراحی کند که به سمت درخت حرکت و از برگ آن تغذیه می کند. باستان شناسان با نزدیک کردن این تصاویر به یکدیگر موفق شدند نمونه ای از یک تصویر متحرک را در قالب یک فیلم 20 ثانیه ای به دست آورند. (ضمیمه چمدان)