استان فعلي ايلام جزو منطقه‌اي باستاني قلمداد مي‌شود که پيشينه آن به تاريخ اکاد، سومر، بابل و آشور پيوند خورده است. بابلي‌ها قسمت مرتفع سرزميني را که در شرق بابل قرار داشت «آلامتو» يا «آلام» به معني کوهستان مي‌ناميده‌اند که ساليان متمادي داراي حکومت مقتدري بوده است. (نقشه ایلام)سنگ‌نوشته‌ها، گل‌نبشته‌ها و نقش‌برجسته‌ها يادگاران به جاي مانده از گذشته‌هايي است که در دل، رازها و تاريخ را سر به مهر دارند. اينان آثار تاريخي بسيار مهم و ارزشمندي است زيرا که بازگوکننده تاريخ، فرهنگ و زبان هر منطقه، دوره تاريخي و مردم آن هستند.
استان ايلام، جاي گرفته در دل زاگرس با عبور از دوران‌هاي تاريخي مختلف سنگ‌نوشته‌هاي گوناگوني از تمدن آشور تا دوره قاجاريه را در دل خود دارد. در اين سطور به بخشي از اين آثار تاريخي مهم و ارزشمند پرداخته شده تا گوشه‌اي از تاريخ و تمدن کهن ايلاميان معرفي شود.نقش برجسته گل گل
اين اثر در هشت کيلومتري شهر ملکشاهي و بر ديوار شرقي تنگ کوچکي که روستاي گل گل در دهانه‌ي آن استقرار يافته، قرار دارد. اين سنگنوشته به خط ميخي به زبان آشوري، بر روي نماي ديواره شرقي صخره‌اي بالاتر از روستاي گل گل ملکشاهاي به ابعاد 90 در 135 سانتي‌متر به شکل مستطيل (در جهت عمودي) نقش شده و در وسط آن نقش پادشاه آشوري به صورت برجسته با شمشير حمايل به ارتفاع 135 سانتي متر قرار دارد. تمامي سطح کتيبه پس از صاف کردن سطح آن به عمق 3 سانتي‌متر و برجسته نشان دادن پيکره پادشاه با خطوط کنده‌کاري شده ميخي پوشانده شده است.
سطرها به وسيله يک خط افقي کنده از همديگر متمايز شده‌اند. ارتفاع نقش‌برجسته از سطح زمين 270 سانتي‌متر است. متن کتيبه از فتح ايلام و لرستان (قلمرو کاسي‌ها) به وسيله آشوري‌ها حکايت مي‌کند. بخشي از اين کتيبه به شرح ذيل است؛ «... خدايان بزرگ از راه لطف در محفل خود مرا بر روي تخت شاهي پدرم گذاشتند و آن‌ها تسلط بر روي زمين را به من واگذار کردند. شهر (…) آن‌ها بيرون رفتند (…) روي او ستايش کارهايي که من انجام داده‌ام نوشتم بر روي آن، من به جاي نهادم اين سنگ‌نبشته را براي ترغيب شاهان. پسران من! در آينده باشد که بعد اميري در ميان شاهان، (… ) من که او را آشور، خدايان بزرگ براي تسلط بر روي زمين و مردم نامزد کند اين ستون و نخستين خدايان بزرگ را ببينند و باشد که به تدفين آن بپردازند و قرباني‌هايي بکند اما آنکه آن مجسمه را از جاي آن بر دارد آشور و خدايان بزرگ و آن عده که روي اين ستون نام برده شدند با نظر خشم به او نگاه کناد. باشد که به طرفداري او در يک برخورد سلاح‌ها در ميدان جنگ برخيزند و باشد که آن‌ها را راهنمايي نکنند… باشد که آن‌ها هم حکم شاهي او براندازند و باشد که آن‌ها نامش را در زمين ضايع کنند.»سنگ نوشته نخچير
در دامنه غربي کوه نخجير شهرستان مهران بخش صالح‌آباد و در محلي موسوم به سرتزن قرار گرفته است. اين سنگنوشته به فرمان غلامرضاخان والي در سال1327 هـ.ق (به يادبود خريد باغي بزرگ و باصفا در صالح‌آباد) بر روي نماي غربي تخته سنگي بزرگ به ابعاد حدود 450 در 220 در 400 سانتي متر و به خط نستعليق برجسته حکاکي شده است.
سنگ نوشته حسين‌قلي‌خان والي
حسيني‌قلي‌خان والي پدر غلامرضاخان، آخرين والي منطقه ايلام و پشتکوه است. اين سنگنوشته تنها سنگ‌نوشته‌اي است که حسين‌قلي‌خان به سال 1293 هـ.ق به يادگار گذاشته و متن آن درباره ساختن قلعه و باغ حسين‌آباد و حسينيه است. سنگنوشته مذکور در شمال شهر ايلام و روبروي پارک آزادي اين شهر، بر نماي جنوبي تخته‌سنگ بزرگي به ابعاد حدود 260 سانتي‌متر ارتفاع و 320 سانتي‌متر عرض و 3 متر قطر حکاکي شده است.
سنگ نوشته قلعه والي
اين سنگنوشته را بايد شناسنامه قلعه والي دانست. غلامرضاخان بعد از اتمام ساخت قلعه دستور حکاکي اين سنگ نوشته را داد. اين سنگنوشته 180 سانتي متر طول، 34 سانتي متر عرض و 14 سانتي‌متر قطر دارد و با خط زيباي نستعليق برجسته در 17 سطر منظم و مجزا از يکديگر حکاکي شده است.
سنگ نوشته ميمه
کتيبه‌اي است متعلق به دوره قارجاريه که به فرمان غلامرضاخان والي پشتکوه بر روي تخته سنگي حکاکي شده و مضمون آن شرح خلاصه‌اي از خدمات عمراني غلامرضاخان والي است. اين کتيبه در شمال شهرستان دهلران و مشرف بر رودخانه‌ي موسوم به سراب ميمه قرار دارد.
سنگ نوشته قوچعلي
اين کتيبه در شهرستان ايلام قرار گرفته و ارتفاع آن از سطح زمين حدود 5/4 متر است. متن اين سنگنوشته به زمينه‌اي به ابعاد 40 در 75 سانتي‌متر به شکل ذوزنقه نگارش و حکاکي شده است. ابتدا قسمتي از سطح را به عمق حدود يک سانتي‌متر صاف کرده آنگاه قسمتي از پايين در حدود 15 در 75 سانتي متر را رها ساخته و بقيه را به عمق 4 سانتي‌متر تراش داده و همراه آن متن کتيبه را به صورت برجسته و با خط نستعليق زيبايي اجرا کرده‌اند که به علت دسترسي نداشتن به آن تا کنون سالم باقي مانده است. اين کتيبه به دستور غلامرضاخان والي و به پاس احترام به پدرش (حسين‌قلي‌خان مستوفي در سال 1318) ساخته است.