مسئول نمایندگی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان سرایان، با بیان این‌که قلعه قلاع یادگاری از دوران اسماعیلیه است، گفت: این قلعه با بخش‌های معماری گوناگونی از جمله بار و برج‌ها و فضاهای داخلی در 5.4 کیلومتری شرق سرایان واقع است.
«محمد عرب» در گفت‌وگو با ایسنا، منطقه‌ی خراسان‌جنوبی، اظهار کرد: این قلعه جزوقلعه‌های کوهستانی است که از اواخر نیمه‌ی دوم قرن پنجم تا اوایل نیمه‌ی اول قرن هفتم یعنی دردوره‌های سلجوقی و خوارزمشاهی توسط فدائیان اسماعیلی استفاده شده است.
وی ادامه داد: موقعیت قرارگیری سبک معماری و مصالح استفاده شده و شباهت آن با سایرقلاع منسوب به اسماعیلیان و نیز نوع سفال‌های پراکنده درمحل دلالت بر این امر دارد.
مسئول نمایندگی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان سرایان، تصریح کرد: قلاع اسماعیلی پراکنده در منطقه را می‌توان مجموعه‌ای دانست که نشان‌دهنده‌ی تأثیر بسیار زیاد حضور این گروه در تاریخ منطقه و حتی تاریخ ایران است. این قلعه نیز می‌تواند اطلاعات ارزشمندی را از تحول تاریخی و فرهنگی منطقه را در یک دوره زمانی حدوداً 170 ساله مشخص کند.
عرب افزود: این اثر تاریخی در فاصله 5.4 کیلومتری شرق سرایان و 5.1 کیلومتری شمال شرق مزرعه همبو و از نظر موقعیت جغرافیایی در حدود طول شرقی 58 درجه و 38دقیقه و 36 ثانیه و عرض شمالی 33 درجه و 51 دقیقه و 39 ثانیه قرار گرفته است.
وی با بیان این‌که این قلعه با بخش‌های معماری گوناگونی از جمله بار و برج‌ها و فضاهای داخلی است، گفت: نقشه و طراحی معماری بنا با تبعیت از وضعیت طبیعی محل قرارگیری آن اجرا شده است به گونه‌ای که با توجه به شیب محل و نیز وضعیت طبیعی در نقاط از بارو و استحکامات دفاعی بیشتری استفاده شده است و در برخی نقاط به‌علت صعب‌العبور بودن به استحکامات نیاز کمتری بوده است.
مسئول نمایندگی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان سرایان، ادامه داد: فضای داخلی قلعه شامل قسمت‌های مختلفی است که البته هم‌اکنون به‌علت تخریب‌ها و غیر قابل درک بودن نقشه‌ی معماری برخی قسمت‌ها نمی‌توان نوع کاربرد آن بخش‌ها را به طور دقیق مشخص کرد.
وی خاطرنشان کرد: مصالح استفاده شده در ساخت بنا به‌ترتیب فراوانی شامل سنگ وآجر است و از ملات ساروج و ملات آهک استفاده شده است.
عرب افزود: موقعیت قرارگیری مصالح استفاده شده پراکندگی قطعات سفال در سطح قلعه و نیز سبک معماری و شباهت آن به سایر قلعه‌های کوهستانی منطقه نشان‌دهنده‌ی استفاده از آن در دوره‌ی سلجوقی توسط فدائیان اسماعیلی است هرچند بسیاری از بخش‌های این قلعه دچار تخریب شده اما از میان حداقل 38 مورد قلعه اسماعیلی شناخته شده در سطح استان خراسان‌جنوبی این قلعه یکی از قلعه‌هایی است که کمترین میزان تخریب را دارد و قطعات سفال پراکنده در محل به دوران اسلامی بخصوص قرون پنجم تا هشتم هجری تعلق دارد.
وی اظهار کرد: این سفال‌ها شامل گونه‌های لعابدار با لعاب آبی و فیروزه‌ای رنگ و نقوش زیر لعاب و نیز نمونه‌های زیر لعاب و نیز نمونه‌های فاقد لعاب اما دارای نقوش کنده به‌صورت خطوط موازی با طرح‌های زیگزاگ و مارپیچ است رنگ اکثر قریب به اتفاق سفال‌ها نخودی است.
مسئول نمایندگی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان سرایان، گفت: به‌لحاظ فرم با توجه به این‌که اکثر قطعات به بدنه‌ی ظرف تعلق دارد نمی‌تواند اطلاعات زیادی کسب اما یک قطعه لبه به فرم برگشته یافت شد که به نمونه‌های دوران ساسانی شباهت دارد و شاموت یا ماده چسبانده استفاده شده در ساخت سفال‌ها ماسه و شن‌ریز است.
وی با بیان این‌که این اثر به‌عنوان یکی از آثار منتسب به فرقه‌ی اسماعیلیه جایگاه مناسبی در میان آثار تاریخی منطقه دارد، افزود: وجود آثار معماری که یا کاملاً مشخص هستند و یا به‌علت مدفون شدن در زیر آوار پنهان هستند و نیز پراکندگی آثار فرهنگی منقول بر سطح اثر نشان‌دهنده اهمیت این آثار است.
عرب یادآور شد: فرقه‌ی اسماعیلیه که به‌عنوان یکی از گروه‌ها و نهضت‌های مخالف حکومت سلجوقیان و خلفای عباسی مطرح است از سال 484 هجری قمری با تصرف قلعه درح در منطقه توسط داعی حسین قاینی تا سال 654 هجری قمری که زمان حمله هلاکوخان مغول یعنی حدود 170سال حضوری مداوم درمنطقه قهستان داشتند.
مسئول نمایندگی میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان سرایان، خاطرنشان کرد: با توجه به این‌که این اثر تاریخی یکی از قلعه‌های منتسب به اسماعیلیان است به‌لحاظ تاریخی فرهنگی و نیز باستانشناسی اهمیت فراوانی دارد و این بنای تاریخی در سال 86 با شماره 19203 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
نوشته قلعه قلاع یادگاری از دوران اسماعیلیه اولین بار در توریست ها - گردشگری - جهانگردی - ایرانگردی پدیدار شد.