تکم یکی از مهم‌ترین نشانه‌های جشن بهار در منطقه آذربایجان

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها- ونوس بهنود: از گذشته‌های خیلی دور آمدن نوروز و بهار را افراد و گروه‌های خاصی با آیین ویژه و پر سروصدا به مردم نوید می‌دادند.

از پیام‌آوران نوروزی و پیک‌های بهاری رایج در کشورهای برگزار کننده نوروز و مخصوصاً ایران به تعبیر پژوهشگران می‌توان به «آتش افروزان»، «حاجی فیروز»، «بی نوروزک»، «ننه نوروز»، «ماما نوروز»، «پیربابا»، «ننه مریم»، «کوسه برنشانان»، «ماما مروسه»، «عمو نوروز»، «سایاچی ها»، «میر نوروزی» و «تکم چی ها» اشاره کرد.

 از جمله مهم‌ترین المان‌های استقبال از نوروز که در لابه‌لای چرخ‌دنده‌های زندگی ماشینی به فراموشی سپرده شده است، تکم و مراسم مربوط به آن است.

به باور پژوهشگران تکم یکی از مهم‌ترین نشانه‌های جشن بهار در منطقه آذربایجان است و باوجوداینکه به فراموشی سپرده شده اما به سادگی باهمت کمی از سوی دستگاه‌های فرهنگی می‌تواند مجدداً احیا شود.

این رسم که متناسب با آداب و فرهنگ مردم این منطقه بوده و همراه با اشعاری برآمده از فولکلور منطقه آذربایجان است، از جمله رسومی است که همچنان با وجود قدمت نامشخص آن این توانایی را دارد لبخند بر لبان مخاطب خود بنشاند و به واقع به هدف خود یعنی نوید تازگی و نوشدن طبیعت دست یابد.

بز نری که به سن بلوغ رسیده است

«تکم» کلمه‌ای است ترکی که از «تکه» به معنای بز نر و ضمیر ملکی «م» تشکیل یافته است. «تکم» یعنی «بز نر من» در لغتنامه‌های ترکی و فارسی تکم به همین معنا آمده است.

در لغت‌نامۀ ترکی «سؤزلوک» تألیف ح-ع- داشقین تکه به معنای بز نر و نیز بزی که در پیشاپیش گلّه حرکت می‌کند آمده و در فرهنگ جهانگیری نیز تکه بدین صورت آمده است: «تَ کِ یا کَ» که بز نر را گویند.

دهخدا نیز در لغت نام تکم را چنین معنا کرده است: بزی را گویند که سر کرده و پیشروی گلّه‌ی گوسفندان باشد و بز نر را نیز گفته‌اند. اعم از بز کوهی و غیرکوهی.

در فرهنگ ترکی – فارسی داشقین نیز معنای تکم به صورت زیر آمده است: «بز نر، بزکوهی»

پژوهشگر اردبیلی در گفتگو با خبرنگار مهر تأکید دارد که در میان روستائیان و ایلات و عشایر تکه به بز نری گفته می‌شود که به سن بلوغ رسیده باشد و بز نر را گویند که پیشاپیش گلّه حرکت می‌کند و با اضافه کردن ضمیر ملکی، این کلمه به صورت تکم ادا می‌شود.

اصغر تقایی تصریح کرد: بز، مخصوصاً بز نر شاخدار در تاریخ بشر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. حتی در سنگ‌نگاره‌ها و غار نگاری‌های باستانی نیز به تصاویر حک شدۀ بز برمی‌خوریم.

احیای یک باور باستانی با سازه‌ای عروسکی

در عین حال به گفته دیگر پژوهشگر اردبیلی تکم چی، تکه خود را از تکه تخته‌ای به ابعاد ۱۵ سانتی‌متر طول، شش سانتی‌متر عرض و سه سانتی‌متر ضخامت به شکل بز می‌ساخت و بعداً چهار تکه تخته نازک به اندازه هشت سانتی‌متر با میخ به چهار طرف آن طوری نصب می‌کرد که به جای دست و پای او باشد که متحرک بودند.

موسی اصغر زاده که خود تکم گردان است و در ساخت تکم فعالیت داشته اضافه کرد: روی مجسمه بز را با پارچه‌های رنگین و زنگوله و پولک طلایی و آیینه تزئین می‌کردند و از وسط شکم تکه چوبی به طول ۴۰ سانتی‌متر نصب و از وسط تخته گردی به اندازه یک بشقاب می‌گذراندند.

وی ادامه داد: تخته گرد را روی دست چپ با مشت گره کرده که چوبک شکم در وسط بماند اما به صورت نافشرده که در حین رقصاندن تکم آزاد باشد نگه می‌داشتند.

به گفته اصغر زاده با دست راست چوبک شکم تکم را گرفته با بالا و پایین کردن آن می‌رقصاندند؛ در اثر این حرکات ریتم مخصوصی ایجاد می‌شد و برخورد دست و پای تکم به تخته و صدای زنگوله‌ها هم‌زمان به تکم چی در موزیک یاری می‌داد.

ابهام در زمان آیین تکم گردانی

در میان المان‌های مختلف بهار، تکم همواره محل مناقشه بوده و نظرات مختلفی پیرامون آن طرح شده است. حتی در خصوص زمان اجرای آیین تکم گردانی نیز اتفاق‌نظری وجود ندارد و برخی پژوهشگران ۵۰ روز و برخی ۲۰ روز مانده به عید نوروز را آغاز این آیین می‌دانند.

مردم‌شناس اردبیلی تأکید دارد که بز، در روزهای سرد خود را در میان گلّه جا می‌کند تا از سرما در امان بماند، امّا در فصل بهار که هوا به تدریج گرم می‌شود در پیشاپیش گلّه حرکت می‌کند. اهالی نیز که از سرمای سخت زمستان به تنگ می‌آمدند، آرزوی روزی را دارند که باز هم بز پیشاپیش گلّه حرکت کند.

تقایی معتقد است به همین خاطر «تکه» یا همان بز نر را تمثیلی از بهار می‌دانند. انسان خوش‌ذوق به این نکته ظریف توجه کرده و آداب‌ورسوم مربوط به تکم و تکم چی و نغمات مربوط به آن را شکل داده است.

وی تأکید دارد که این اعتقاد که تکم چی باقیمانده کولی‌هایی هستند که در زمان پادشاهی بهرام گور، از هندوستان به ایران آمده در ایران پراکنده شدند سطحی‌نگری به ریشه آیین‌ها و آداب‌ورسوم مناطق مختلف ایران است.

این پژوهشگر در خصوص زمان آغاز آیین تکم گردانی ادامه داد: از چندین روز مانده به عید نوروز تا روزهای اول نوروز به تکم گردانی در شهرها و روستاها مشغول می‌شوند. تکم چی ها وقتی می‌آیند که زمین شروع به نفس کشیدن می‌کند. امّا در نغمات تکم چی ها موقع آمدنشان پنجاه روز مانده به اوّل بهار ذکر شده است.

وی افزود: از جمله اینکه گفته می‌شود: بایراما دای نه قالدی؟   - نه قالدی نه قالمادی   - بیر اللی جه گون قالدی که به این معنی است که به عید چقدر مانده؟ چقدر مانده و چقدر نمانده؟ فقط یک پنجاه روزی مانده است.

پیام تکم به مردم تنگ آمده از زمستان سرد

تقایی تأکید دارد که تکم چی در واقع، پیک شادی و خوشی بود. او از پایان فصل سرد و یخ‌بندان و از پایان روزهای سرد زندگی مردم و شروع روزهای گرم و حیات‌بخش بهار برای مردمی خسته از سرما و ناراحت از خانه نشستن سخن می‌گفت و مردم را با اشعار خودش به آینده‌ای خوب و خوش امیدوار می‌کرد.

وی معتقد است تکم چی ها غم و غصّه را با نغماتشان از دل‌های مردم می‌زدایند و با خواندن اشعاری همراه با تکم گردانی شادی را به اهالی هدیه می‌دهند. اشعار آنها گاه جنبۀ طنز و انتقاد پیدا می‌کند.

به گفته این پژوهشگر نغمات تکم چی ها نیز همچون سایر آداب‌ورسوم و گونه‌های مختلف ادبیات شفاهی ایران و منطقۀ آذربایجان در طول زمان نسبت به مقتضیات و شرایط مان دستخوش تغییراتی گشته‌اند. این تغییرات مخصوصاً با ورود دین مبین اسلام و رواج مذهب تشیّع در ایران چشمگیرتر شد.

وی متذکر شد: این تغییر در تمامیِ ابعاد حیات جاری بوده است. سایاهای مربوط به تکم گردانی یا همان «تکم چی سؤزلری» نیز طی سالیانی، پس از ورود اسلام با اندیشه و تفکّرات اسلامی پیوند خورده‌اند.

اشعار تکم چی که به روایت کتاب فرهنگ عامیانه دار الارشاد اردبیل نوشته موسی اصغر زاده نزدیک به ۱۰ صفحه است بیانگر غنای این رسم کهن است.

تقایی معتقد است به دلیل اینکه سایاچی ها یا تکم گردان‌ها افراد محترمی محسوب می‌شدند به‌هیچ‌عنوان تکم گردانی ترویج گدایی نیست بلکه این رسم کهن بافرهنگ و باورهای مردم این دیار پیوند خورده و به شکل ظریفی با ساخت یک المان به بیان این باورها می‌پردازد.

اجرای فاقد مطالعه یک رسم باستانی

باوجوداینکه رسم تکم گردانی به‌منظور تنوع بخشیدن به برنامه‌های نوروزی هر از گاهی توسط برخی نهادها اجرا می‌شد اما پژوهشگران توجه به مؤلفه‌های اصلی این رسم دیرینه را خواستارند.

بی توجهی به شکل سازه چوبی و اشعاری که خوانده می‌شود خود تغییر ناخواسته این رسم اصیل را در برداشته است.

در پی پژوهش‌هایی که در استان اردبیل صورت گرفته است، رسم تکم گردانی به عنوان یکی از رسوم میراثی استان اردبیل به ثبت رسیده و بر همین اساس در آستانه عید نوروز می‌تواند مجدداً طرح و معرفی شود.

تکم گردانی از جاذبه‌های گردشگری استان اردبیل است که به پیشنهاد کارشناسان می‌تواند در مراکز اصلی گردشگری این استان اجرا شده و حتی در مدارس به دانش آموزان معرفی شود.